Η Ελλάδα που χάθηκε

Μεγάλωσα στην Αθήνα, τέλη της δεκαετίας του '70 και κυρίως αρχές και μέσα αυτής του '80. Θυμάμαι τους χειμώνες μας πήγαιναν οι γονείς μου εμένα και την αδερφή μου στην Πάρνηθα, για χιονοπόλεμο. Αλλά και να μην πηγαίναμε, ξέραμε ότι ήταν εκεί και θα μας περίμενε για την επόμενη επίσκεψη. Τα καλοκαίρια τα περνάγαμε σε ένα παλιό προσφυγικό σπίτι με μεγάλο κήπο που είχε πρωτοκατοικηθεί από τη μικρασιάτισα προγιαγιά μου, στην Εύβοια. Κάθε Ιούλιο γιόρταζα τα γενέθλιά μου στον κήπο του με τους μικρούς μου φίλους. Το σπίτι ήταν δίπλα στον κεντρικό δρόμο κι έτσι μας δινόταν η ευκαιρία όλο το καλοκαίρι, σκαρφαλωμένοι στη μάντρα, να βγάζουμε το άχτι μας πετώντας σύκα στα διερχόμενα αυτοκίνητα, που κόβαμε από μια μεγάλη συκιά του κήπου. Τα βράδια πηγαίναμε καμιά φορά και στα δύο σινεμά του χωριού και βλέπαμε καουμπόικα, καράτε και άλλα τέτοια. (Σήμερα, αν και το χωριό έγινε πια κωμόπολη, δεν διαθέτει κανένα σινεμά.) Εκτός από την Εύβοια όμως, οι γονείς μου μας πήγαιναν και σε κανα-δυό νησιά του Αιγαίου κάθε καλοκαίρι. Δεν είχαμε βέβαια κανένα μεγάλο εισόδημα ως οικογένεια - ο πατέρας μου δημόσιος υπάλληλος και η μητέρα μου χωρίς πλήρη απασχόληση -, αλλά ζούσαμε μια χαρά. (Άλλο αν σήμερα μια τετραμελής οικογένεια ΚΑΙ με τους δύο γονείς εργαζόμενους δύσκολα αντέχει μια-δυο εβδομάδες διακοπές το χρόνο, στις καλύτερες των περιπτώσεων, μετρώντας και το παραμικρό έξοδο.) Τότε μάλιστα υπήρχαν ακόμη εποχές: το φθινόπωρο με τις βροχές του και τα πρώτα κρύα εκεί κατά το Νοέμβρη, ο χειμώνας ψυχρός και μακρύς με τον απαραίτητο χιονοπόλεμο που τον περιμέναμε ανυπόμονα, η άνοιξη που μας περίμενε με τη σειρά της να την αναζητήσουμε με τα χρώματα και τα αρώματά της, και τα καλοκαίρια που ο καιρός σιγά-σιγά ζέσταινε, μέχρι που τέλη Ιουλίου και αρχές Αυγούστου με τις μεγαλύτερες ζέστες, περνάγαμε τις μέρες μας στη θάλασσα εκεί, μπροστά στο παλιό προσφυγικό σπίτι με τον μεγάλο κήπο - θάλασσα που σήμερα ούτε από μακριά δεν θέλει να την ξέρει κανείς.

Αλήθεια, πού πήγε η Ελλάδα των παιδικών μου χρόνων;

Περί σύγχρονης τέχνης

Με αφορμή τα όσα συνέβησαν πρόσφατα στην έκθεση Art Athina και τις σχετικές συζητήσεις περί λογοκρισίας στην τέχνη, μερικές σκόρπιες σκέψεις. Νομίζω ότι στη ζωγραφική τουλάχιστον, τα πράγματα άλλαξαν ανεπανόρθωτα όταν στράφηκε από την απεικόνιση της εξωτερικής πραγματικότητας στην απεικόνιση του εσωτερικού κόσμου του καλλιτέχνη. Η στροφή αυτή έγινε αναγκαία με την εφεύρεση της φωτογραφίας και άλλων, ακριβέστερων μέσων απεικόνισης του εξωτερικού μας κόσμου. Έτσι, η ζωγραφική αναγκάστηκε να γίνει εσωστρεφής, προ(σ)καλώντας μας να ενδιαφερθούμε περισσότερο για το 'τι ήθελε να πει ο καλλιτέχνης' (δηλαδή για τον ίδιο τον καλλιτέχνη) και λιγότερο για το τι απεικονίζει το έργο του. Αυτή την κρίσιμη στην ιστορία της ζωγραφικής καμπή θα την έλεγα και αξιολογική, γιατί μετατοπίζει το θεμελιακό, για την αξιολόγηση ενός έργου, κέντρο βάρους από την απεικονιστική ικανότητα του ζωγράφου (όπως ίσχυε σε γενικές γραμμές μέχρι και τον 190 αιώνα) στην έκφραση του εσωτερικού του κόσμου ως ανθρώπου, που αποκτά αξία μεγαλύτερη από την οποιαδήποτε απεικονιστική ικανότητά του. Συνέπεια αυτής της καμπής ήταν - όπως λέει και ο Rorty στο παρακάτω απόσπασμα - να απομονωθεί ο κόσμος της τέχνης, για πρώτη φορά στην ιστορία της, από τον πολιτισμό στον οποίο ανήκει προκειμένου να εκφράσει ατόφιο τον εσωτερικό κόσμο του δημιουργού, χωρίς οφειλές ή υποχρεώσεις απέναντι στον πολιτισμό στον οποίο γεννήθηκε (σε τεράστια αντίθεση, π.χ., με την Αναγεννησιακή Ευρώπη, και τους 'στρατευμένους' στην υπηρεσία εύπορων πατρόνων καλλιτέχνες). Το ερώτημα που γεννάται σήμερα στον ανυποψίαστο έως και αδιάφορο πλέον άνθρωπο είναι το εξής: "γιατί πρέπει να με ενδιαφέρει το αποτέλεσμα της ψυχοθεραπείας του τάδε ή του δείνα δημιουργού όπως αποτυπώνεται στον καμβά του;". Μπορεί δηλαδή να αναρωτηθεί κανείς αν αξίζει τον κόπο η προσπάθεια να ανακαλύψει τις βαθύτατα εσωτερικές προθέσεις του δημιουργού ενός εκ πρώτης όψεως ακατανόητου (ως μέσου απεικόνισης) έργου. Και πού χαράζεται το όριο μεταξύ ψυχικής έφρασης - ατόφιας, χωρίς αμφιβολία, και αυθεντικής - όπως τη βλέπουμε στον καμβά και "τέχνης". Μήπως τελικά πρόκειται καθαρά για ζήτημα αυθαίρετου ορισμού, ανάλογα με τις δημόσιες σχέσεις του κάθε καλλιτέχνη και τις δυνατότητες που αυτές του παρέχουν προκειμένου να αναγνωριστεί η δουλειά του "αντικειμενικά" ως τέχνη; Τελικά, υπάρχει "αντικειμενικά" τέχνη και ξεκάθαρο κριτήριο για το τι συνιστά τέχνη και όχι απλά μέσο ψυχοθεραπείας για τον δημιουργό του; Ίσως μόνον ο χρόνος - και όχι το χρηματικό ποσό που πληρώσαμε για να το αποκτήσουμε - μπορεί να δώσει την απάντηση.

Κλείνοντας, δίνω το λόγο - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συμφωνώ, ιδίως με τον Καστοριάδη - σε δύο στοχαστές: ο πρώτος, ο Αμερικανός Richard Rorty που "έφυγε" πριν λίγες μέρες (8 Ιουνίου), είχε πει σε μια συνέντευξη: " Έχω αυτή την αόριστη αίσθηση ότι ο κόσμος της τέχνης έχει απομονωθεί τόσο από ο,τιδήποτε άλλο στο σύμπαν ώστε είτε ανήκεις σε αυτόν είτε στον υπόλοιπο κόσμο - κανείς δεν έχει το χρόνο να ανήκει και στους δύο". Ολόκληρη η συνέντευξη στην εξής διεύθυνση: http://www.lacan.com/perfume/rorty.htm.

Ο δεύτερος, ο "δικός μας" Κορνήλιος Καστοριάδης, που φέτος συμπληρώνονται δέκα χρόνια από το θάνατό του, είχε πει σχετικά: "Πρόσφατα, ήμουν στη Νέα Υόρκη και μου είπαν ότι υπάρχουν – δεν θυμάμαι ακριβώς τώρα – 2.000 με 4.000 γκαλερί στο Μανχάταν. Δεν νομίζω ότι τον καιρό του Da Vinci υπήρχαν 2.000 γκαλερί στο Μιλάνο· για την ακρίβεια, δεν νομίζω ότι υπήρχε έστω και μία. Η σύγκριση είναι, βέβαια, άδικη, αλλά μπορεί να ρωτήσει κανείς, τι πουλάνε αυτές οι 2.000 γκαλερί στο Μανχάταν; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι όταν μία εποχή δεν έχει μεγάλους ανθρώπους, ή μεγάλα έργα, τα εφευρίσκει. Αυτό ισχύει για την τωρινή περίοδο και σίγουρα ίσχυε και για την Αλεξανδρινή" (‘The Crisis of Culture and the State’ στο Philosophy, Politics, Autonomy, μετάφ./επιμ. David Ames Curtis, Νέα Υόρκη, Oxford University Press, 1991, σελ. 224). Και συνεχίζει: "H μεγάλη, δημιουργική, μοντέρνα τέχνη είχε ουσιαστικά τελειώσει το 1930 – βέβαια, με κάποιες εξαιρέσεις. Στην μουσική, ο Schönberg, ο Webern, και ο Berg είχαν εφεύρει την ατονική και σειριακή [serial] μουσική πριν το 1914…. ο Dada και ο σουρεαλισμός υπήρχαν ήδη το 1920. Και αν επρόκειτο να ξεκινήσω την ακόλουθη λίστα, Proust, Kafka, Joyce… θα μου λέγατε παρακαλώ πώς θα συνεχίζατε;" (στο ίδιο, σελ. 225). Υποστηρίζει ότι "δεν μπορούμε να κοροϊδευόμαστε ότι είναι δυνατόν να συγκριθεί ό,τι έχει παραχθεί τα τελευταία σαράντα χρόνια με τον τον Bach, τον Mozart, τον Beethoven, τον Wagner ή τον Van Eyck, τον Velasquez, τον Rembrandt ή τον Brunelleschi, τον Michelangelo ή τον Picasso, τον Frank Lloyd Wright, τον Rimbaud ή τον Rilke. Και καθώς αυτό το γεγονός δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό, όχι μόνον εφευρίσκονται φανταστικές μεγαλοφυίες, αλλά καταστράφηκε και η κριτική λειτουργία" (στο ίδιο, σελ. 225).

Περί δημοκρατίας

ΑΠΟΦΑΣΗ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ ΓΙΑ ΠΡΟΩΡΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ. «Ηθελα εξάντληση τετραετίας αλλά οι υπουργοί δεν αντέχουν», εξομολογήθηκε. Στα τέλη του Αυγούστου η ανακοίνωση για την Κυριακή 23 ή 30 Σεπτεμβρίου. Η δήλωση του πρωθυπουργού σε έγκυρο συνομιλητή του ήταν σαφής: Οι εκλογές θα γίνουν το φθινόπωρο, παρά την αρχική πρόθεση του ιδίου να εξαντλήσει την κυβερνητική θητεία. (Από τη σημερινή "Κυριακάτικη".)

Δεν πρόκειται να ψηφίσω. Είναι αρκετά χρόνια τώρα που δεν ψηφίζω. Κι αυτό διότι βαθιά μέσα μου πιστεύω στην άμεση δημοκρατία, στη δυνατότητα να αποφασίζουμε οι ίδιοι οι πολίτες για τα κοινά, και όχι μέσω μη ανακλητών 'αντιπροσώπων'. Η άμεση δημοκρατία είναι πλέον τεχνικά δυνατή μέσω internet και μπορεί να υλοποιηθεί ΚΑΙ θεσμικά, μέσω των κατάλληλων παρεμβάσεων και πρωτοβουλιών. Έχει σήμερα περισσότερο μέλλον παρά παρόν, σε αντίθεση με την αντιπροσωπευτική δημοκρατία που έχει περισσότερο παρελθόν παρά μέλλον. Και η οποία στηρίζεται επιπλέον σε σαθρά θεμέλια - που πάνω τους ανεγέρθηκαν τα σύγχρονα δυτικά πολιτικά συστήματα - που ποτέ δεν προβλημάτισαν σοβαρά τους σύγχρονους πολιτικούς επιστήμονες. Με εκφράζει απόλυτα ο Καστοριάδης όταν μιλά για τη μεταφυσική της αντιπροσώπευσης (κατ' επέκταση και της ίδιας της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, εφόσον τη θεμελιώνει): 'Υπάρχει μιά μεταφυσική της πολιτικής αντιπροσώπευσης, που καθορίζει τα πάντα, χωρίς ποτέ να εκφράζεται ή να διασαφηνίζεται. Ποιό είναι εκείνο το θεολογικό μυστήριο, η αλχημική εκείνη πράξη, που έχει σαν αποτέλεσμα, μιά Κυριακή κάθε πέντε ή εφτά χρόνια, η κυριαρχία μας να γίνεται ένα ρευστό που διατρέχει όλη τη χώρα, εισχωρεί στις κάλπες και ξαναβγαίνει το βράδυ στις οθόνες της τηλεόρασης, με την όψη «αντιπροσώπων του λαού» ή του Αντιπροσώπου του λαού, του μονάρχη που φέρει τον τίτλο «πρόεδρος»; Έχουμε εδώ μιά πράξη προφανώς υπερφυσική, που ποτέ δεν έγινε προσπάθεια να θεμελιωθεί ή έστω να εξηγηθεί’ (Η άνοδος της ασημαντότητας, Αθήνα, Ύψιλον, 2000, σελ. 199).

Richard Rorty 4 Οκτωβρίου 1931 – 8 Ιουνίου 2007

Αμερικανός φιλόσοφος, που ανήκει στον τύπο φιλοσόφου - χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του τύπου ο Nietzsche και ο Wittgenstein - που φαίνεται να μισεί ή εν πάσει περιπτώσει να αντιπαθεί τη φιλοσοφία αυτή καθ' εαυτή. Έτσι, τήρησε χαρακτηριστικά κριτική στάση απέναντι στους παραδεδομένους προβληματισμούς και στις καθιερωμένες ερωτήσεις και απαντήσεις της φιλοσοφικής σκέψης. Προσπάθησε να επαναπροσδιορίσει τον κοινωνικό ρόλο και τους στόχους της και τοποθετήθηκε κριτικά απέναντι στις αξιώσεις της φιλοσοφίας για κατάκτηση της απόλυτης αλήθειας και της επιστημολογίας για την εξ αντανακλάσεως κατανόηση από το νου του κόσμου μας. Η γνώση και η αλήθεια είναι κατ' αυτόν περισσότερο ζήτημα γλώσσας και λεξιλογίου που χρησιμοποιούμε. Έδωσε έμφαση στις πολιτικές και κοινωνικές δυνατότητες για ελεύθερη σκέψη και δράση που άνοιξαν ιστορικά και ανοίγουν στη σύγχρονη Δύση. Σε αυτό το σημείο βρίσκω ενδιαφέροντα κοινά σημεία μεταξύ του ίδιου και του "δικού μας" Καστοριάδη (που φέτος συμπληρώνονται δέκα χρόνια από τον θάνατό του), όσον αφορά στην ιστορική και κοινωνική σημασία και δυναμική της φιλοσοφίας με τις δυνατότητες που ανοίγει, ως μορφή σκέψης, για αμφισβήτηση και κριτική. Και στο κατά πόσον - συσχετίζοντας φιλοσοφία και δημοκρατία - αυτό το πολιτισμικό "προνόμιο" του δυτικού πολιτισμού τον καθιστά μοναδικό και ριζικά διαφορετικό από άλλους, οι οποίοι ποτέ δεν κληρονόμησαν δημοκρατία και φιλοσοφία από την Αρχαία Ελλάδα και τις δυνατότητες που αυτές παρέχουν για αμφισβήτηση και κριτική - αλλά ΚΑΙ αυτοκριτική.

Για τον Rorty: «Η φιλοσοφία είναι μια σκάλα πάνω στην οποία ανέβηκε η Δύση και έπειτα την πέταξε μακριά. Επαιξε σημαντικό ρόλο στο άνοιγμα του δρόμου για την εγκαθίδρυση δημοκρατικών θεσμών. Αυτό έγινε επειδή αυτή ευνόησε την εκκοσμίκευση της Δύσης, δείχνοντας πώς θα εμφανίζονταν τα πράγματα αν αφήναμε κατά μέρος τη θρησκευτική αποκάλυψη και αποδεχόμασταν ότι οι ανθρώπινες υπάρξεις εξαρτώνται από τις δικές τους πρωτοβουλίες και είναι ελεύθερες να διαμορφώνουν τους δικούς τους νόμους και τους δικούς τους θεσμούς, ξεκινώντας ξανά από το μηδέν. Σήμερα όμως η φιλοσοφία έχει μικρή σημασία στην πολιτική ζωή της Ευρώπης και της Αμερικής».

Εδώ σχετικό άρθρο του Θανάση Γιαλκέτση από τη σημερινή "Ελευθεροτυπία" (απ' όπου και το απόσπασμα).

Πρυτάνεις στη φυλακή

Πρόκειται ίσως για την πρώτη φορά στην Ελλάδα που πανεπιστημιακοί high-flyers (υψηλά ιστάμενοι δηλαδή) έρχονται αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη και τους επιβάλλονται παραδειγματικά αυστηρές ποινές. Η αυστηρότητα των ποινών έχει νομίζω διπλό νόημα: α) λειτουργεί παραδειγματικά για επίδοξους καταχραστές δημόσιου χρήματος και β) περνά το μήνυμα ότι ουδείς, όσο υψηλά ιστάμενος κι αν είναι, δεν ξεφεύγει από τη δικαιοσύνη και δεν μένει ατιμώρητος. Μία ακόμη διάσταση του θέματος αφορά πιστεύω στον δημόσιο και δωρεάν χαρακτήρα της ανώτατης εκπαίδευσης στην Ελλάδα, που τόσο θερμά υπερασπίστηκαν προσφάτως οι καταδικασθέντες και μύριοι άλλοι πανεπιστημιακοί έναντι στο ενδεχόμενο ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων. Μήπως τελικά - ορισμένοι από αυτούς - υπερασπίζονταν περισσότερο τα κεκτημένα τους και ένα status quo ante που εξυπηρετεί τις προσωπικές τους επιδιώξεις και τα ατομικά τους συμφέροντα, και ΟΧΙ τη δωρεάν παιδεία (ΑΝ υπάρχει τέτοιο πράγμα);

Τέλος, αναρωτιέμαι αν και οι αντιδράσεις ορισμένων 'προοδευτικών' εφημερίδων και 'διανοούμενων' που δηλώνουν σοκαρισμένοι από την 'υπερβολική αυστηρότητα' των ποινών και φτάνουν να μιλούν και για 'πολιτικές σκοπιμότητες' δεν σχετίζονται και αυτές με την υπεράσπιση των δικών τους κεκτημένων, επιδιώξεων και συμφερόντων, στα κοινωνικά και ιστορικά πλαίσια πάντα ενός εύκολου, λαϊκιστικού και κακώς εννοούμενου αριστερισμού, που τόσο πρόσφορο έδαφος βρήκε σε αυτή τη χώρα από τη δεκαετία του '60 και ύστερα.

Δυστυχώς, στον μύλο αυτών των παλαιάς κοπής νοοτροπιών, της διαφθοράς, του κομπλεξισμού, του πανεπιστημιακού μεγαλοϊδεατισμού και των συντεχνιακών μικροσυμφερόντων που στεγάζονται κάτω από αρχαιοελληνικούς κίωνες, κάθε χρόνο αλέθονται και διαπλάθονται εκατοντάδες, χιλιάδες ψυχές νέων παιδιών. Παιδιών που με τα διαβάσματά τους, διψασμένα για γνώση και ανυποψίαστα για το τί τα περιμένει, εισάγονται κάθε χρόνο στα πανεπιστήμια. Στις καλύτερες των περιπτώσεων θα βγουν από αυτά τέσσερα χρόνια μετά σε μια Ελλάδα της αρπαχτής και της ανεργίας, και θα μπουν στο στημένο παιχνίδι του μέσου και των απαραίτητων τηλεφωνημάτων σε 'γνωστούς' που θα τα βοηθήσουν να βρουν μια δουλειά με απόλυτο κριτήριο τη μικρότερη δυνατή αθλιότητα που θα βιώσουν εντός της.