Anomie

Ο όρος αυτός πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην κοινωνιολογία από τον Émile Durkheim, έναν από τους ιδρυτές πατέρες της. Ο Durkheim υποστήριζε ότι, για να το πω απλά, είμαστε ευτυχισμένοι όταν οι επιθυμίες μας είναι ανάλογες των μέσων που έχουμε στη διάθεσή μας για να τις ικανοποιήσουμε. Αν αφεθούν αχαλίνωτες, οι ανθρώπινες επιθυμίες δεν έχουν όρια και αυτό το γεγονός, δεδομένων των περιορισμένων μέσων υλοποίησής τους, μας κάνει δυστυχισμένους. Οι κοινωνίες αντιμετώπιζαν στο παρελθόν αυτό το πρόβλημα των ανεπίτευκτων στόχων περιορίζοντας τις ανθρώπινες επιθυμίες. Δημιουργούσαν δηλαδή ένα ας το πούμε πλαίσιο κανόνων που "επέτρεπαν" στους ανθρώπους να θέσουν μόνο τους στόχους και να έχουν τις επιθυμίες που είχαν ρεαλιστικές πιθανότητες υλοποίησης. Ένα τέτοιο πλαίσιο υπήρξε και η θρησκεία. Ο όρος anomie περιγράφει μια κατάσταση όπου αυτό το πλαίσιο έχει καταρρεύσει, και οι στόχοι υπερβαίνουν πλέον κατά πολύ τα μέσα επίτευξής τους.

Αργότερα, ο αμερικανός κοινωνιολόγος Robert K. Merton χρησιμοποίησε τον όρο στα πλαίσια μιας θεωρίας για την αποκλίνουσα συμπεριφορά. Ο Merton έκανε μια διάκριση μεταξύ κοινωνικά καθορισμένων στόχων και θεσμικών μέσων επίτευξής τους. Οι κοινωνίες διαφέρουν ως προς την έμφαση που δίνουν είτε στους στόχους είτε στα μέσα. Κοινωνίες όπως οι σημερινές, που δίνουν μεγάλη έμφαση στους στόχους που οφείλουμε να επιτύχουμε αλλά όχι τόσο στα μέσα επίτευξής τους - δημιουργείται έτσι ένα αγεφύρωτο και διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ στόχων και μέσων - ωθούν, σύμφωνα με τη θεωρία του Merton, τους ανθρώπους να χρησιμοποιήσουν τα πιο αποδοτικά μέσα επίτευξης αυτών των στόχων, ασχέτως από το αν είναι νόμιμα ή όχι.

Νομίζω ότι ένας πολύ διαδεδομένος στόχος προς επίτευξη που θέτουν οι σημερινές δυτικές κοινωνίες είναι ο πλουτισμός και η απόκτηση οικονομικής δύναμης. Αν έρθουμε στην Ελλάδα, ποιος δε θα' θελε να οδηγεί μια Porsche Cayenne, να έχει το εξοχικό του μπροστά στη θάλασσα στο Πήλιο ή τη Χαλκιδική, το σκάφος του να πηγαίνει στα ανοιχτά και πάει λέγοντας - ή μάλλον αγοράζοντας. Παρατηρούμε, όμως, ότι ενώ πολλοί θα ήθελαν να αποκτήσουν τα παραπάνω και πολλά περισσότερα, πολύ λίγοι διαθέτουν τα μέσα για να τα αποκτήσουν. Ίσως αυτό το χάσμα, όπως το περιέγραψα προηγουμένως, εξηγεί γιατί γίνεται τέτοιος σκοτωμός στο Super Deal και γιατί κάνει τέτοιες τηλεθεάσεις. Όπως ίσως φωτίζει και τους λόγους για τους οποίους τόσος κόσμος παίζει τζόκερ, λόττο, προπό αλλά και στο χρηματιστήριο. Πιστεύω ότι μετά το θάνατο του Θεού όπως είπε και ο Nietzsche - χωρίς αυτό να αποτελεί άποψη υπέρ του μακαρίτη - και τη μειωμένη επιρροή της θρησκείας σήμερα ως περιοριστικού πλαισίου για τις ανθρώπινες επιθυμίες ζούμε, εδώ και αρκετές δεκαετίες, μια κατάσταση που μπορεί να περιγραφεί με τον όρο anomie. Οι στόχοι και οι επιθυμίες εκτοξεύονται στα ύψη - εφόσον κεντρική θέση στο σημερινό καπιταλιστικό φαντασιακό κατέχει η φαντασιακή σημασία του να "γίνεις κάποιος" με τζιπ, εξοχικό και σκάφος όσο γίνεται πιο γρήγορα και ανέξοδα - αλλά τα νόμιμα, θεσμικά μέσα επίτευξής τους για όσους βρίσκονται στο κυνήγι τους, καθίστανται όλο και πιο πενιχρά.