Περί σύγχρονων Ελλήνων

Αποσπάσματα από δύο άρθρα-ψυχογραφήματα του σύγχρονου Έλληνα της ψυχαναλύτριας Άννας Ποταμιάνου, όπως δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Μεσημβρινή: τα βρήκα εξαιρετικά εύστοχα στις διαπιστώσεις τους και θεωρώ ότι ενόψει εκλογών αποκτούν μια επιπλέον επίκαιρη αξία:

Θα μπορούσε κανείς... να διερωτηθεί, γιατί υπάρχουν τόσο λίγες μελέτες για την ψυχική δομή και για τους τύπους συμπεριφοράς των ανθρώπων του τόπου μας; Γιατί αντίθετα από ό,τι συμβαίνει σε άλλα κράτη της Ευρώπης, η ψυχολογία των Ελλήνων έχει λίγο απασχολήσει όσους διευθύνουν τις τύχες του τόπου;
Τα αίτια είναι πολλά, έχουν κατά καιρούς συζητηθεί, αλλά ξεφεύγουν από το πλαίσιο αυτού του δημοσιεύματος. Παραμένει το γεγονός ότι όντας άνθρωποι βαθιά αντιφατικοί, οι 'Ελληνες αναζητούμε τη λύση των αντιφάσεων έξω από εμάς και λίγο νοιαζόμαστε να γνωρίσουμε τις αμφιθυμικές μας τάσεις ή να αξιολογήσουμε τις δυνατότητες αποδόσεώς μας στους διάφορους τομείς της ζωής. Είμαστε υπέρ της κρατικής αναδιοργανώσεως και κατά των αποφάσεων που θα εξασφάλιζαν υπεύθυνη απόδοση των δημοσίων λειτουργών.
Θέλουμε να εξασφαλίσουμε ένα μέλλον που θα κατοχυρώνεται από αξιοκρατικά κριτήρια επιλογής στελεχών, αλλά προβλέπουμε να μην αποχωρισθεί κανείς των κεκτημένων. Είμαστε υπέρ της αναμορφώσεως της Παιδείας και εναντίον κάθε μέτρου που θα εξασφάλιζε ότι μαθητές, σπουδαστές, αλλά και καθηγητές θα μπορούσαν να εργαστούν με συνέπεια. Είμαστε κατά της αταξίας και υπέρ των ατακτούντων - κατά της τρομοκρατίας και υπέρ των τρομοκρατών.
Ωστόσο, καμιά πρόταση, πολιτική ή κοινωνική, δεν είναι δυνατόν να συναντήσει την επιτυχία, όσο χωλαίνει η αναγνώριση εαυτού και όσο αναπαυόμαστε μέσα στην άγνοια ή στον παραμερισμό της ψυχικής πραγματικότητας των ανθρώπων του τόπου.

'Ελεγα παλαιότερα (1) ότι μιλώντας με τον κάθε 'Ελληνα εντυπωσιάζεται κανείς από τη λογική του, την εμπεριστατωμένη κριτική για ανθρώπους και πράγματα, συχνά την οξυδέρκεια. Εκείνος που μιλάει, δείχνει να ξέρει τι θέλει, τι πρέπει να γίνει και τι δεν γίνεται - πώς θα έπρεπε να είναι τα πράγματα - ποιοι παράγοντες είναι αιτίες των κακών κ.λπ.
'Ομως, παρατηρώντας πράξεις και συμπεριφορές, επιβάλλεται στον παρατηρητή η διαπίστωση ότι μικρή σχέση υπάρχει ανάμεσα σε όσα λέμε και σε όσα κάνουμε. Η λογική της σκέψης δεν ελέγχει τις πράξεις - η συνέχεια του λόγου μας δεν εγγράφεται στη δράση - οι έννοιες παίρνουν άλλο νόημα όταν πρόκειται για τον εαυτό μας, για τους πολύ δικούς μας και άλλο όταν πρόκειται για τους ξένους.
Διαπιστώνουμε τα κακώς έχοντα και συγχρόνως συνεχίζουμε σαν να μη συμβαίνει τίποτα.
Ο διαχωρισμός ανάμεσα στο λόγο και στις πράξεις είναι τόσο εμφανής, όσο εμφανείς είναι και οι διχοτομήσεις στην αντίληψη των γεγονότων, ανάλογα με το αν τα ζητούμενα μας αφορούν άμεσα ή όχι. Οι ίδιοι άνθρωποι που εξανίστανται για το «ρουσφέτι» στην πολιτική ζωή, δεν διστάζουν να το απαιτούν, όταν προσδοκούν προσωπική εξυπηρέτηση. Τα ίδια άτομα που κάνουν αγώνες για την αξιοκρατική επιλογή των προσώπων στις διάφορες θέσεις, είναι εκείνα που την καταργούν πανηγυρικά. Είμαστε πάντα εναντίον κάθε πιέσεως, για να αποδείξουμε όταν έρθει η ώρα ότι κάθε 'Ελληνας που αποκτά εξουσία μεταβάλλεται σε ένα δικτάτορα, συχνά ανέμελα σαδιστικό.
'Ολα αυτά είναι γνωστά. Αυτό που είναι ίσως λιγότερο γνωστό είναι ότι τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι τυχαία. Συνδέονται με ένα επίπεδο λειτουργίας του ψυχικού οργάνου που διέπεται από ναρκισσιστική ευθραυστότητα, από αδυναμία στη συγκράτηση της ευθύνης και της ενοχής μέσα στον ψυχικό χώρο, με συνακόλουθο αποτέλεσμα τη λειτουργία βάσει της προβολής (τοποθέτηση της ευθύνης έξω, οπότε κάποιος άλλος μας φταίει) και των διχοτομήσεων, που επιτρέπουν το δεξί μας χέρι να πράττει αλλιώτικα απ' ό,τι το αριστερό.
Η διχοτόμηση ανθεί στις σχέσεις μας: κάθε 'Ελληνας θα γίνει, όπως λέμε, «χίλια κομμάτια» για να βοηθήσει τον φίλο του, τον συγγενή του, τον γνωστό - δεν κινητοποιείται, όμως, εύκολα για να εξυπηρετήσει κάποιον με τον οποίο η σχέση δεν είναι στενή και προσωπική.
Η εξουσία αμφισβητείται, αλλά ταυτοχρόνως γίνεται αποδεκτή, όταν υπάρχει η προσωπική σχέση. Τότε φθάνει να δει κανείς το φαινόμενο, ο αρχηγός να εξαπατά, να μας εκθέτει, να προσβάλλει το αίσθημα της κοινής λογικής, να αραδιάζει τα ψέματα και εμείς να ακολουθούμε.
Στην ιδιωτική ζωή, το παιδί που αγαπάμε, ο φίλος ή ο συνάδελφος που προστατεύουμε, ποτέ δεν έχουν άδικο - δεν πρέπει δε και να υποστούν τις συνέπειες των πράξεών τους. Πόσες φορές οι επαγγελματικοί σύλλογοι ξεσηκώνονται να προστατεύσουν αυτούς ακριβώς που χρειάζεται να ελέγξουν. «Παρασύρθηκαν», «ήταν η κακιά ώρα», «τον ανάγκασαν να φερθεί έτσι». Κάποιος άλλος, λοιπόν, φταίει και ο μηχανισμός της προβολής (τοποθέτηση έξω από το δικό μας χώρο και μακριά από την προσωπική ευθύνη) είναι από τους συνηθέστερους μηχανισμούς που μεταχειρίζεται ο 'Ελληνας, χωρίς βέβαια και να το αναγνωρίζει.
Αντίστοιχα πάσχουν οι εσωτερικεύσεις. 'Ετσι συνήθως αχρηστεύεται η πείρα των προηγουμένων - αρνιόμαστε ό,τι δεν έχει ξεκινήσει από μας - ξηλώνουμε ό,τι έχει ήδη κτιστεί. Το «κοινό καλό», ως έννοια απρόσωπη, εσωτερικευμένη, δεν γίνεται κανόνας της συμπεριφοράς μας, ούτε ο νόμος δείχνει να λειτουργεί ως έννοια που έχει ενταχθεί μέσα μας. Απόδειξη ότι έχουμε ανάγκη η εξουσία να είναι παρούσα, συγκεκριμένη και προσωποποιημένη, ώστε να τη σεβόμαστε -- ή για να μας κρατάει ο φόβος της -- όσο εξάλλου και για να την προκαλούμε.
Για την εξάρτηση των Ελλήνων από τις μορφές αυθεντίας, παρά τις στο έκδηλο επίπεδο ανεξάρτητες συμπεριφορές, έχουν δοθεί διάφορες ερμηνείες. Ερμηνείες ιστορικές, κοινωνικοοικονομικές, ψυχολογικές. Παραμένει το γεγονός ότι εξακολουθούμε να λειτουργούμε σε χνάρια που δείχνουν ότι οι ικανότητες του ψυχισμού μας να διαπλέκει, να εντάσσει, να κρίνει και να ενεργεί αυτόματα δεν είναι ιδιαίτερα τονισμένες. Μ'αυτά τα δεδομένα εξιδανικεύουμε ή μισούμε τους εκάστοτε πολιτικούς μας εκπροσώπους, τις εκάστοτε μορφές εξουσίας, περιμένοντας πάντοτε κάποιον «σωτήρα» και χρησιμοποιώντας εκάστοτε άλλους ως αποδιοπομπαίους τράγους.
Εκείνο που αγνοούμε είναι τους τυφώνες που κινούνται μέσα μας. Κάτι που ήδη γνώριζε ο Σωκράτης (Φαίδρος, 230). Ζούμε χωρίς επίγνωση την αλλοτρίωση του ψυχικού μας χώρου από τις κινήσεις της προβολής, από τις διχοτομήσεις και από καταναλωτικές πρακτικές που βραχυκυκλώνουν τις νοητικές διεργασίες και φτωχαίνουν τη σκέψη μας, έτσι που να αδυνατούμε να ιεραρχήσουμε προτεραιότητες. Αποδεχόμαστε μια κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα που μας συντρίβει και αναζητούμε λύσεις εκεί που φωλιάζει το ανέφικτο. Γιατί αλήθεια, οι πολιτικοί μας ηγέτες δεν είναι δυνατόν να είναι αλλιώτικοι από τον καθένα μας. Η ατονία της κοινοβουλευτικής ζωής, η υποβάθμιση της νομοθετικής εξουσίας, η σιωπηλή συναίνεση στο δεσποτισμό των αρχηγών είναι συνακόλουθα του άγχους ενός πολιτικού κόστους που θα σήμαινε κατάφαση στην πιθανότητα απώλειας της εξουσίας. Αλλά την εξουσία ο κάθε 'Ελληνας δεν την αποχωρίζεται, όχι όμως μόνον -- όπως συνήθως λέγεται -- για να την εκμεταλλευθεί. Θέλει την κατοχή της, γιατί πραγματικά πιστεύει ότι είναι ο καλύτερος.
Θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει: «Μα τι το διαφορετικό σε μας, αφού παρόμοια συμβαίνουν παντού;». Η απάντηση είναι απλή και δεν αφίσταται των όσων λέω.
Εγώ ενδιαφέρομαι πολύ για το «δικό μου» κήπο. Τι φρούτα βγάζει, πώς μεγαλώνουν τα λουλούδια του, τι αγριόχορτα μπορεί να τα πνίξουν. Και σκέπτομαι: πώς θα επιζήσουν τα φυτά μου μέσα στην αγριάδα και στην αδιαφορία που τα περιβάλλει εντός και εκτός; Και με ολοένα καινούργια κτήματα να έρχονται να προεκτείνουν τα δάση του γείτονα;... Και από το δικό μου περιβόλι να φεύγουν τα πουλιά.
(1) Βλ. εφημερίς «Καθημερινή» 8.1.1985: «Σκέψεις γύρω από μια ψυχική δομή» και 21.7.1985: «Κόμμα και Κράτος: για ποιους και από ποιους».

Λίγη ενδοσκόπηση ποτέ δεν έβλαψε κανέναν. Και καλό είναι να γνωρίζουμε λίγο ποιοί είμαστε, πρωτού αποφασίσουμε προς τα που επιθυμούμε να πορευτούμε.