Η εποχή των εικόνων

There’s no business like show business: πρώτοι ίσως, γύρω στα μέσα του περασμένου αιώνα είδαν πόση αλήθεια έκρυβε και κρύβει αυτή η ρήση, δυο Γερμανοί διανοητές, οι Theodor Adorno και Max Horkheimer. Αναφέρθηκαν προφητικά στη βιομηχανία του θεάματος που είχε ήδη, στη δεκαετία του '40, αποδειχτεί αποδοτικότατο και άρα αναγκαίο εξάρτημα χειραγώγησης των μαζών. Πριν απ’ αυτούς, είχε πει ο Μαρξ ότι η ιστορία συνήθως επαναλαμβάνεται δυο φορές, την πρώτη ως τραγωδία και τη δεύτερη ως φάρσα. Έτσι, θα έλεγα ότι και στον σύγχρονο, εικονικό πολιτισμό μας ό,τι βιώσαμε σήμερα ως τραγωδία θα το δούμε αύριο ξαπλωμένοι στους καναπέδες μας ως φάρσα, ως ένα ακόμη show – αρκετές φορές με τη μορφή τηλεοπτικής «είδησης» – στην τηλεόραση. Και όπως συνήθως συμβαίνει με τις φάρσες θα γελάσουμε, θα ξεχαστούμε λιγάκι αλλά δύσκολα θα προβληματιστούμε. Απλώς θα ζήσουμε μερικές στιγμές ανέμελης λήθης και χαλάρωσης. Επίσης τον περασμένο αιώνα στη Γαλλία, ο Guy Debord μίλησε για τις «κοινωνίες του θεάματος», στις οποίες κυριαρχούν η εικόνα και το φαίνεσθαι και ο Jean Baudrilliard αναφέρθηκε στην κυριαρχία, στη σύγχρονη εποχή, του αντίγραφου και της μίμησης σε βάρος του κάθε φορά πρωτότυπου. Έφτασε μάλιστα να πει ότι πραγματικό πλέον δεν υπάρχει, εφόσον επικράτησαν τελειωτικά τα πιστά του αντίγραφα, σε όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δράσης. Εικονική είναι αναμφίβολα η σημερινή Δύση και εικονικός ο ίδιος μας ο πολιτισμός, υπό την έννοια ότι η πρωτοκαθεδρία δεν ανήκει στον εικονογράφο άνθρωπο, αλλά στην ίδια την εικόνα. Αν βρίσκονταν και σήμερα, όπως στο Βυζάντιο αντιμέτωποι εικονολάτρες με εικονομάχους η επικράτηση των πρώτων θα ήταν νομίζω εξασφαλισμένη. Διότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει εθιστεί στο να ζει μέσα από τα μέσα που αναπαράγουν και προβάλλουν εικόνες. Όπως η τηλεόραση, που αντιπροσωπεύει νομίζω των κυρίαρχο της εποχής των εικόνων μια και σε αντίθεση με άλλα μέσα – εφημερίδες, περιοδικά, internet – γεννήθηκε ακριβώς προκειμένου να εικονογραφήσει τις ζωές μας και να μας τις παρουσιάσει ως εικονογραφημένο show. Οι σύγχρονοι εικονολάτρες θα επικρατούσαν σε μια νοητή αντιπαράθεση γύρω από τις τηλεοπτικές και άλλες εικόνες διότι στη διαμάχη αυτή δεν θα έπαιζαν κανένα ρόλο όσα απεικονίζουν οι εικόνες. Πλέον οι ίδιες οι εικόνες έχουν αγιοποιηθεί και λατρεύονται, ανεξαρτήτως του τι απεικονίζουν. Ακόμα και τα γραπτά στις παλιότερες αλλά και τις νέες μορφές τους, όπως οι αναρτήσεις στα blogs, φοβάμαι – όσο ανοίκειο κι αν ακούγεται αυτό – ότι ως εικόνα γίνονται αντιληπτά. Δύσκολα δηλαδή ο σύγχρονος άνθρωπος, του οποίου τα οπτικά νεύρα έχουν εθιστεί στο να ερεθίζονται βλέποντας δεκάδες, εκατοντάδες εικόνες καθημερινά, μπορεί νομίζω να βυθιστεί σε ένα μυθιστόρημα. Κι εξίσου δύσκολα αντιλαμβάνεται τα βαθύτερα νοήματα και τις λεπτότερες πτυχές όσων λέγονται σε μια ανάρτηση. Την οποία θα αντιληφθεί πρωτίστως ως εικόνα και δευτερευόντως ως γραπτό ερέθισμα προς σκέψη. Κάθε ανάρτηση συνεπώς παλεύει, νομίζω, να φέρει ξανά τον γραπτό λόγο στο προσκήνιο και να αποκαταστήσει το χαμένο κύρος του ως οπτικό και διανοητικό ερέθισμα. Το αν θα τα καταφέρει στο χέρι μας βρίσκεται και για την ακρίβεια, στα πληκτρολόγιά μας.