Για τον Χάβελ

Αυτές τις μέρες έφυγε από τη ζωή ο Βάτσλαβ Χάβελ. Ο Χάβελ, πρώτος Πρόεδρος της μετακομμουνιστικής Τσεχοσλοβακίας και θεατρικός συγγραφέας, γνωστός για την αντικαθεστωτική του δράση επί 'υπαρκτού σοσιαλισμού' (όπου και φυλακίστηκε), ήταν ένας από τους ήρωες της νεότητάς μου. Εκεί, στις αρχές της δεκαετίας του '90, που ήταν ακόμη νωπή η πτώση του Τείχους και όσα αυτή σήμαινε, προκαλώντας ζωντανούς προβληματισμούς (και όχι όπως σήμερα, που αποτελεί ένα ξερό 'ιστορικό γεγονός'), ο Χάβελ αντιπροσώπευε για μένα μια ανθρώπινη, 'βελούδινη' όπως την έλεγαν τότε, μετάβαση από μια απανθρωπιά σε μιαν άλλη. Από την απανθρωπιά του 'υπαρκτού σοσιαλισμού' στην απανθρωπιά του καπιταλισμού. Ο πρώτος, σε 'σκοτώνει' δια του αυταρχισμού. Ο δεύτερος, δια της 'ελευθερίας'. Ποιας ελευθερίας; Να επιλέξεις το μαντρί σου σαν 'πειθήνιο μέλος μιας αγέλης καταναλωτών', όπως θα 'λεγε κι ο Χάβελ. Είχα τότε, στα είκοσί μου, αγοράσει και δυο του βιβλία που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Παρατηρητής, τα Εν αρχή ην ο Λόγος και Από τη φυλακή στην Προεδρία, από τα οποία θα ήθελα να σας μεταφέρω κάποιες σκέψεις του, επίκαιρες και σήμερα. Ιδίως σήμερα.

Καταρχάς, αναρωτιέται τι σημαίνει σοσιαλισμός (ή τι σήμαινε σοσιαλισμός για κάποιον που ζούσε, όπως ο ίδιος μέχρι το 1989, στην 'σοσιαλιστική' Τσεχοσλοβακία):

Τι είναι, πράγματι, ο σοσιαλισμός; Στην πατρίδα μας, όπου μιλούμε για σοσιαλιστικούς σιδηροδρόμους, για σοσιαλιστικό εμπόριο, για σοσιαλίστρια μητέρα, για σοσιαλιστική ποίηση, αυτή η λέξη δε σημαίνει τίποτε άλλο από την νομιμοφροσύνη απέναντι στην κυβέρνηση.

Και για τον 'υπαρκτό σοσιαλισμό':

Ο όρος 'υπαρκτός', τον οποίο επινόησε για τον 'σοσιαλισμό' του το συγκεκριμένο καθεστώς (εννοείται της Τσεχοσλοβακίας - Γεράσιμος), δείχνει ακριβώς ότι στο σύστημα αυτό δεν υπάρχει θέση για μια κατηγορία ανθρώπων: τους ονειροπόλους.

Εν συνεχεία (πρόκειται για μια συνέντευξη με την οποία ξεκινά το Από τη φυλακή στην Προεδρία) εξηγούσε πώς ο ίδιος εξακολουθούσε να θεωρεί τον εαυτό του σοσιαλιστή, με την 'ηθική' έννοια του ανθρώπου που συμπαθεί τους καταπιεσμένους, τους ταπεινωμένους, και αντιτίθεται 'στα άδικα πλεονεκτήματα, στα κληρονομικά προνόμια, στην κοινωνική αδικία'. Παρότι δεν θα τον περιέγραφε, πια, μ' αυτή τη λέξη. Ποιο ήταν όμως το πολιτικό όραμα του Χάβελ για την μετακομμουνιστική Τσεχοσολοβακία (Τσεχία αργότερα); Ιδού πώς το περιγράφει στην Πρωτοχρονιάτικη Ομιλία του σαν Πρόεδρος, το 1990 (με αυτή κλείνει το Εν αρχή ην ο λόγος) - και πόσο επίκαιρο, αλήθεια, σήμερα:

Ίσως ρωτήσετε, ποια είναι η δημοκρατία που ονειρεύομαι. Θα σας απαντήσω: ονειρεύομαι μια ανεξάρτητη, ελεύθερη, πολυφωνική, οικονομικά αναπτυγμένη και κοινωνικά δίκαιη δημοκρατία, δηλαδή μια ανθρώπινη δημοκρατία, που υπηρετεί τους ανθρώπους και έχει πρόσωπο να ζητήσει από τους ανθρώπους να την υπηρετούν. Ονειρεύομαι μια δημοκρατία σκεπτόμενων ανθρώπων. Χωρίς αυτούς δεν μπορεί να λυθεί κανένα από τα προβλήματά μας, είτε οικονομικό είναι αυτό, είτε οικολογικό, είτε κοινωνικό ή πολιτικό.

Όραμα, βασισμένο στην εξής πεποίθηση:

Είναι καιρός να μάθουμε πως η πολιτική δεν είναι μόνο η τέχνη του εφικτού, δηλαδή η τέχνη των μυστικών συμφωνιών, των ελιγμών και των υπολογισμών, αλλά μπορεί επίσης να είναι η τέχνη του ανέφικτου: η τέχνη να κάνουμε τον κόσμο και τον εαυτό μας καλύτερο.

Τι προβλήματα όμως, τι προσκόμματα βρήκε να το περιμένουν το όραμα του Χάβελ; Γιατί δεν το είδαμε να πραγματοποιείται; Νομίζω δίνει ο ίδιος την εξήγηση, 'άθελά του':

Πίστευα πάντοτε, και εξακολουθώ να πιστεύω σήμερα, ότι η πηγή όλων των προβλημάτων που υπάρχουν γύρω μας είναι η ηθική κρίση της κοινωνίας και ότι καμία άλλη κρίση - οικονομική, πολιτική ή οικολογική - δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί αν πρώτα η κοινωνία δεν ξεπεράσει την ηθική της κρίση. Και το κύριο στοιχείο της ηθικής κρίσης είναι η ιδεολογία της μικροαστικής καταναλωτικής αδιαφορίας και της παραίτησης από τα κοινά, με την οποία έχει ποτιστεί τόσο βαθιά η κοινωνία μας.

Επιτρέψτε μου να κλείσω με μια του φράση που σαν να ανοίγει μια χαραμάδα ελπίδας στους μαύρους καιρούς που ζούμε, όμηροι των οικονομικών δεικτών, του φάσματος μιας χρεοκοπίας που επικρέμεται σαν μόνιμος μπαμπούλας πάνω απ' τα κεφάλια μιας ολόκληρης κοινωνίας παραδομένης στα φαντάσματα που κάποιοι θέλουν να της επιβάλλουν:

Κάτω από το φως της ημέρας, πρέπει να φτάσει κανείς ως το βαθύτερο σημείο του πηγαδιού για να δει τα αστέρια...