'Eξηγώντας' τα ανεξήγητα

Προσπαθώντας, εκ του προχείρου ομολογουμένως, να ‘εξηγήσω’ τα ανεξήγητα, θα ξεκινήσω από κάποια πράγματα που έχω ξαναπεί, γύρω από τις σύγχρονες κοινωνίες και την ανομία (anomie) που τις χαρακτηρίζει. Τι σημαίνει ανομία; Ο όρος αυτός πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην κοινωνιολογία από τον Émile Durkheim, έναν από τους ιδρυτές πατέρες της. Ο Durkheim υποστήριζε ότι, για να το πω απλά, είμαστε ευτυχισμένοι όταν οι επιθυμίες μας είναι ανάλογες των μέσων που έχουμε στη διάθεσή μας για να τις ικανοποιήσουμε. Αν αφεθούν αχαλίνωτες, οι ανθρώπινες επιθυμίες δεν έχουν όρια και αυτό το γεγονός, δεδομένων των περιορισμένων μέσων υλοποίησής τους, μας κάνει δυστυχισμένους. Οι κοινωνίες αντιμετώπιζαν στο παρελθόν αυτό το πρόβλημα των ανεπίτευκτων στόχων περιορίζοντας τις ανθρώπινες επιθυμίες. Δημιουργούσαν δηλαδή ένα πλαίσιο κανόνων που ‘επέτρεπαν’ στους ανθρώπους να θέσουν μόνο τους στόχους και να έχουν τις επιθυμίες που είχαν ρεαλιστικές πιθανότητες υλοποίησης. Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο πλαίσιο υπήρξε και η θρησκεία. Ο όρος ανομία περιγράφει μια κατάσταση όπου αυτό το πλαίσιο έχει καταρρεύσει και οι στόχοι υπερβαίνουν πλέον κατά πολύ τα μέσα επίτευξής τους. Αυτό ακριβώς συνέβη στις σύγχρονες κοινωνίες, στις οποίες μετά το ‘θάνατο του Θεού’ - για να χρησιμοποιήσω την περίφημη φράση του Nietzsche - η επιρροή της θρησκείας ως περιοριστικού πλαισίου για τις ανθρώπινες επιθυμίες μειώθηκε και επιπλέον η πάλαι ποτέ πανίσχυρη θρησκεία έμεινε αναντικατάστατη ως αυτού του είδους το πλαίσιο. Γι’ αυτό ζούμε νομίζω, εδώ και αρκετές δεκαετίες, μια κατάσταση που μπορεί να περιγραφεί με τον όρο αυτό. Στον εικοστό αιώνα, ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Robert K. Merton χρησιμοποίησε τον όρο στα πλαίσια μιας θεωρίας για την αποκλίνουσα συμπεριφορά. Ο Merton έκανε μια διάκριση μεταξύ κοινωνικά καθορισμένων στόχων και θεσμικών μέσων επίτευξής τους. Οι κοινωνίες διαφέρουν ως προς την έμφαση που δίνουν είτε στους στόχους είτε στα μέσα. Κοινωνίες όπως οι σημερινές, που δίνουν μεγάλη έμφαση στους στόχους που οφείλουμε να επιτύχουμε αλλά όχι τόσο στα μέσα επίτευξής τους, δημιουργώντας έτσι ένα αγεφύρωτο και διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ στόχων και μέσων, ωθούν, σύμφωνα με τη θεωρία του Merton, τα άτομα-μέλη αυτών των κοινωνιών να χρησιμοποιήσουν τα πιο αποδοτικά μέσα επίτευξης των οποιωνδήποτε στόχων, ασχέτως από το αν αυτά είναι νόμιμα ή όχι.

Δημοφιλείς στόχοι προς επίτευξη που θέτουν οι σημερινές δυτικές κοινωνίες είναι η επαγγελματική επιτυχία, ο πλουτισμός και η απόκτηση οικονομικής δύναμης. Αν έρθουμε και στην Ελλάδα, ποιος δε θα ’θελε να έχει μια πολύ καλή δουλειά, να πηγαίνει σ’ αυτή με μια Porsche, να έχει το εξοχικό του μπροστά στη θάλασσα, ένα σκάφος να πηγαίνει στα ανοιχτά και πάει λέγοντας - ή μάλλον αγοράζοντας. Παρατηρούμε όμως ότι ενώ πολλοί θα ήθελαν να πετύχουν και να αποκτήσουν τα παραπάνω και πολλά περισσότερα, ελάχιστοι διαθέτουν τα μέσα. Παρ’ όλα αυτά στόχοι και επιθυμίες εξακολουθούν να εκτοξεύονται στα ύψη - εφόσον κεντρική θέση στο σημερινό καπιταλιστικό φαντασιακό κατέχει η φαντασιακή σημασία του να ‘γίνεις κάποιος’ με τζιπ, εξοχικό και σκάφος όσο γίνεται πιο γρήγορα και ανέξοδα - ενώ τα νόμιμα, θεσμικά μέσα επίτευξής τους για όσους βρίσκονται στο κυνήγι τους, καθίστανται όλο και πιο πενιχρά. Το χάσμα αυτό μεταξύ στόχων και μέσων δημιουργεί, φυσικά, στα άτομα-μέλη μιας κοινωνίας όπως η Ελλάδα και ιδίως στα νεότερα από αυτά, μεγάλο άγχος, καθώς βλέπουν να διευρύνεται καθημερινά η απόσταση μεταξύ όσων η κοινωνία τους έχει βάλει να ονειρεύονται - μια ιδανική δουλειά, ένα μεγάλο σπίτι, μια συναρπαστική ζωή - και των μέσων πραγματοποίησης των ονείρων τους. Το άγχος αυτό επιτείνεται όταν, όπως στην περίπτωση του νεαρού αυτόχειρα Δημήτρη, στη μέση μπαίνουν και συνομήλικοι, παρέες, καθηγητές, που για τους δικούς τους λόγους ο καθένας περιθωριοποιούν ακόμη περισσότερο ένα ήδη δυστυχισμένο και αγχωμένο άτομο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το βυθίζουν ακόμη βαθύτερα στα αδιέξοδά του, του δημιουργούν ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση. Γιατί βλέπει ότι όχι μόνο η κοινωνία γενικά, αλλά και τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντός του δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο τη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ του τι θα ήθελε να πετύχει και των μέσων που διαθέτει για την επίτευξη των στόχων του. Αν προσθέσουμε και την αποπροσανατολιστική επιρροή των βιντεοπαιχνιδιών και των διαφόρων sites του internet, βλέπουμε πόσο δύσκολο γίνεται πλέον για κάποιον σαν τον Δημήτρη να βρει μια διέξοδο από αυτή την κατάσταση ακατανίκητου άγχους. Καταδικασμένος από την κοινωνία του να κυνηγάει ανεκπλήρωτους στόχους, περιθωριοποιημένος από τους συνομηλίκους του, αισθάνεται νομίζω όλο και πιο ανεπαρκής και αδύναμος. Και όσο πιο αδύναμος νιώθει, όσο περισσότερο αφήνεται να περιθωριοποιηθεί, τόσο περισσότερο μεγαλώνει μέσα του η φαντασίωση της παντοδυναμίας, ως ιδανικής μορφής εκδίκησης απέναντι σε μια κοινωνία και ένα άμεσο περιβάλλον που τον καταδίκασαν σε μια διογκούμενη ανικανότητα να αλλάξει τη ζωή του. Με τις συνέπειες που είδαμε στα χθεσινά δελτία ειδήσεων και τις εφημερίδες.