Se questo è un uomo

Ή στα ελληνικά: εάν αυτό είναι ο άνθρωπος. Πρόκειται για το περίφημο έργο του Ιταλοεβραίου Πρίμο Λέβι (1919-1987), που αν ζούσε σήμερα θα γιόρταζε τα ενενηκοστά του γενέθλια. Το έργο του αυτό, στο οποίο ο Λέβι εξιστορεί τη μεταφορά και εγκλεισμό του στο Άουσβιτς το 1944-45, πρωτόπεσε στα χέρια μου πριν δεκατρία χρόνια, το χειμώνα του 1996-97, σε ένα μεταπτυχιακό σεμινάριο στην Αγγλία. Μας είχε ζητηθεί, από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές, να δανειστούμε από τη βιβλιοθήκη ή να αγοράσουμε από το βιβλιοπωλείο του πανεπιστημίου και να διαβάσουμε το If this is a man όπως ήταν η αγγλική έκδοση. Δεν θυμάμαι πώς ήρθε και δεν το δανείστηκα, αλλά το αγόρασα από το πανεπιστημιακό βιβλιοπωλείο. Και μάλιστα σε μια διπλή έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Abacus, που περιελάμβανε και την εξιστόρηση του μεγάλου και δύσκολου – σχεδόν ένα χρόνο κράτησε – ταξιδιού του της επιστροφής, μετά την απελευθέρωση των κρατουμένων του Άουσβιτς από τους Ρώσους, στην Ιταλία, στο πατρικό του σπίτι, όπου έφτασε αγνώριστος από τις στερήσεις και τις κακουχίες. Πήρα λοιπόν στα χέρια μου το βιβλίο με τα δυο μέρη, το If this is a man και το The Truce – Η Ανακωχή, έτσι τιτλοφορούνταν το δεύτερο μέρος με το ταξίδι της επιστροφής – και το άνοιξα.

Παρότι πριν το ανοίξω είχα στόχο να φτάσω μόνο μέχρι το τέλος του πρώτου μέρους, η διήγηση του Λέβι δεν με άφησε: δεν σε άφηνε να την αφήσεις. Ξενύχτησα και δεν το άφησα παρά μόνο όταν είχα φτάσει στην τελευταία σελίδα της Ανακωχής. Δίχως μελοδραματισμούς και συγκινησιακές κορώνες, με ένα νηφάλιο, σχεδόν ουδέτερο, θα έλεγα ακόμη και βαριεστημένο μερικές φορές ύφος, ο Λέβι διηγούνταν παραστατικά και με λεπτομέρειες που με έκαναν να βλέπω όσα έβλεπε μέσα απ’ τα μάτια του, όλη την περιπέτεια της σύλληψής του, της μεταφοράς και της εντεκάμηνης κράτησής του στο Άουσβιτς. Όσα ζούσε τα περιέγραφε ως μια ανθρωποκτόνο ρουτίνα, από την οποία έπρεπε να βρει τρόπους να επιβιώσει. Μικρές ατυχίες, συμπτώσεις και τυχαία μικροσυμβάντα μπορούσαν να σημάνουν το πέρασμα από την εξαθλιωμένη ζωή του κρατουμένου σε έναν αναξιοπρεπή θάνατο. Μια και μίλησα για τη σύλληψή του, ανοίγω μια βιογραφική παρένθεση για να πω ότι ο νεαρός Λέβι πριν πέσει στα χέρια των Ναζί ήταν παρτιζάνος, αλλά άπειρος καθώς ήταν γρήγορα συνελήφθη από παραστρατιωτικούς του ιταλικού φασιστικού καθεστώτος της εποχής. Είχε γεννηθεί και μεγαλώσει στο Τορίνο της Ιταλίας. Ήταν έξυπνο παιδί, που ξεχώριζε στο σχολείο. Ήταν όμως και τυχερός, να έχει καθηγητές όπως ο Ιταλός διανοητής Νορμπέρτο Μπόμπιο και ο μεγάλος Ιταλός συγγραφέας Τσέζαρε Παβέζε. Αποφάσισε, μαθητής, ότι ήθελε να γίνει χημικός και πέρασε στο πανεπιστήμιο για να σπουδάσει Χημεία, όπου και αρίστευσε. Σύντομα όμως μετά την αποφοίτησή του, η βόρειος Ιταλία πέρασε υπό Ναζιστική κατοχή και η ιταλοεβραϊκή οικογένειά του βρέθηκε υπό διωγμό, με τον ίδιο να περνά στην αντίσταση, που την ακολούθησε η σύλληψή του.

Όσα επακολούθησαν, τα διηγείται στο βιβλίο. Σε αυτό, η πένα του Λέβι μετατρέπεται σε σκαλιστήρι: ένα σκαλιστήρι που σκαλίζει, αργά και μεθοδικά, την ψυχή αυτού που κρατά το βιβλίο στα χέρια του και σπάζοντας τα περιβάλλοντα πετρώματά της του αποκαλύπτει βαθιά ανθρώπινα υποστρώματά του που δεν γνώριζε. Νομίζω ότι κλείνοντας το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος και την Ανακωχή, κανείς δεν έχει μείνει ο ίδιος. Η πένα-σκαλιστήρι του Λέβι έχει κάνει τη δουλειά της, υπομονετικά, σχολαστικά, με το ουδέτερο όπως είπα ύφος του, το ήρεμο αφηγηματικό του τέμπο. Μετά τον πόλεμο εργάστηκε ως χημικός στη βιομηχανία αλλά συνέχισε και να συγγράφει, όπως και να διηγείται όσα πέρασε σε διάφορες εκδηλώσεις και περιστάσεις. Ο θάνατος τον βρήκε σε ηλικία 68 ετών, όταν έπεσε από τον τρίτο όροφο του σπιτιού του στο Τορίνο. Κάποιοι μίλησαν για αυτοκτονία, κάποιοι άλλοι διαφώνησαν. Όπως και να ’χει, ο λεπτός αυτός άνθρωπος, η ευγενής αυτή φυσιογνωμία του περασμένου αιώνα δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας. Αν ζούσε, φέτος θα γινόταν ενενήντα ετών. Και ένα πολύ ωραίο δώρο γενεθλίων θα ήταν αν αγοράζατε το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος και την Ανακωχή – κυκλοφορούν και τα δυο στα ελληνικά. Νομίζω θα του άρεσε.